Zijn bij gezonde personen meestal griepachtige symptomen en maagdarmklachten (gastro-enteritis: braken en diarree) waar te nemen, bij risicogroepen leidt de ziekte tot ernstige verschijnselen met in 30-50% van de gevallen sterfte. In tabel 1 wordt een overzicht gegeven van het aantal gevallen van listeriose in Nederland, het Verenigd Koninkrijk, de Europese Unie en de Verenigde Staten. Na vele uitbraken vanaf de jaren 80 werd er wet- en regelgeving opgesteld om de aanwezigheid en groei van de ziekteverwekker in levensmiddelen zoveel mogelijk in te perken. Desondanks komt Listeria monocytogenes algemeen voor, en zijn er maar weinig productieomgevingen zonder listeria’s. Wat is nu het beste plan van aanpak?

	2013	2012	2011	2010	2009	2008	2007	2006
Nederland	4,5	4,5	5,2	4,6	4,8	3,2	4,0	3,9
Europese Unie	4,4	4,1	3,2	3,5	4,0	3,0	3,0	3,0
Verenigd Koninkrijk	–	2,9	2,6	2,8	–	–	–	–
Verenigde Staten	2,6	2,6	–	–	–	–	–	–

Tabel 1 – Overzicht aantal gevallen van listeriose in Nederland, Verenigd Koninkrijk, Europese Unie en de Verenigde Staten, uitgedrukt in aantallen bevestigde gevallen per miljoen inwoners (FIMM, 2016).

De EG-verordening 2073/2005 maakt bij de microbiologische criteria onderscheid naar kant-en-klare voedingsmiddelen waarop L. monocytogenes kan uitgroeien en kant-en-klare voedingsmiddelen waarop groei van deze pathogeen niet mogelijk is. Ook schrijft deze verordening de onderzoeksmethode voor.

De NVWA rekent tot de kant-en-klare-producten alle levensmiddelen die direct zijn te consumeren of die alleen hoeven te worden opgewarmd zoals pizza, bitterballen, frikandellen, kroketten en quiche. Als een bedrijf vindt dat hun product geen kant-en-klaar levensmiddel is, dan moet zij kunnen bewijzen dat het product voor consumptie wordt gekookt of zodanig verwerkt dat L. monocytogenes wordt geëlimineerd of tot een aanvaardbaar niveau wordt gereduceerd (NVWA, juli 2016).

Listeria kan uitgroeien

Voor kant-en-klare voedingsmiddelen waarop L. monocytogenes kan uitgroeien, geldt een criterium van 100 kve/g voor in de handel gebrachte producten voor de duur van de houdbaarheidstermijn (n=5, m = M, c = 0). Dat betekent dat van 5 representatieve monsters (n=5) van een batch voedingsmiddelen, geen van de monsters (c=0) op de te gebruiken tot datum aantallen L. monocytogenes mag bevatten hoger dan 100 kve per gram (het criterium m=M). Dit is een kwantitatief onderzoek waarvoor tellingen moeten worden ingezet. De producent moet dit kunnen aantonen aan bevoegde autoriteiten als de NVWA of het COKZ. Kan hij dat niet of in onvoldoende mate dan geldt aanvullend de volgende eis: afwezigheid van L. monocytogenes zolang het voedingsmiddel nog in beheer is van de producent (met n = 5 en c = 0). Dit is een kwalitatieve bepaling en houdt in dat de aan- of afwezigheid van de pathogeen in 25 g moet worden onderzocht.

Geen uitgroei van Listeria

Voor kant-en-klare voedingsmiddelen waarop L. monocytogenes niet kan uitgroeien, geldt een grenswaarde van 100 kve/g (n=5, m = M, en c = 0). Dit is een kwantitatieve bepaling voor producten die in de handel zijn gebracht voor de duur van de houdbaarheidstermijn.
Voor kant-en-klare zuigelingenvoeding en kant-en-klare voeding voor medisch gebruik gelden strengere eisen. In deze producten moet L. monocytogenes afwezig zijn. Dat geldt voor producten die in de handel zijn gebracht, voor de duur van de houdbaarheidstermijn: afwezig in 25 gram met n = 10, c = 0.

Monitoren en verbeterplan

Producenten van voedingsmiddelen moeten kunnen aantonen dat zij aan de criteria van deze EG-verordening voldoen. Dat is vaak moeilijker dan gedacht: L. monocytogenes is een algemeen voorkomend micro-organisme en er zijn weinig productieomgevingen van levensmiddelen waar geen listeria’s worden aangetroffen. Toch eist de wet dat levensmiddelen tot het einde van de houdbaarheidstermijn aan die criteria moet voldoen. Aan die eis kan alleen worden voldaan als de gehele productie in een bedrijf, van aanschaf en opslag van grondstoffen tot en met uitlevering van het geproduceerde levensmiddel, onder controle is. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. In de praktijk schort het op verschillende deelgebieden aan voldoende beheersing. Denk in dat verband aan: hygiënisch ontwerp en onderhoud van bedrijf en de daarin aanwezige apparatuur, reiniging en desinfectie, hygiënisch werken, microbiologische controle van producten en omgeving, en de bewaartijd en –temperatuur van vooral eindproducten.

Productieomgeving

Voorkom de aanwezigheid van L. monocytogenes in de productie- en procesomgeving om besmetting van andere grondstoffen en producten te voorkomen. Maak daarom een bemonsteringsplan voor omgevingsmonsters. Onderzoek niet alles tegelijk, maar neem afwisselend monsters. Geef de meeste aandacht aan voedselcontactoppervlakken, neem minder monsters van aan de productie grenzende ruimten en onderzoek incidenteel monsters genomen in ruimten die niet gerelateerd zijn aan de productie. Het is onmogelijk exact voor te schrijven hoeveel monsters een bedrijf moet onderzoeken van producten en van productieomgeving. Denk eraan dat de NVWA niet snel accepteert dat de productie onder controle is als elk kwartaal een monster wordt genomen. Een bedrijf zal eerst een grondige analyse moeten uitvoeren op aanwezigheid van L. monocytogenes. Is daar niets of weinig op aan te merken dan kan de frequentie van monstername geleidelijk verlaagd worden.

Wordt L. monocytogenes aangetoond of een andere Listeria-soort, verhoog dan de frequentie van monstername en het aantal te onderzoeken monsters tot het probleem verholpen is en listeria’s niet meer worden aangetoond. Het is niet zinvol om elk oppervlak dagelijks te onderzoeken. Maar heel incidenteel monsters nemen helpt niet om de aanwezigheid van listeria’s te beheersen. Onderzoek bij voorkeur oppervlakken van minimaal 100 cm2.

Achterhaal zwakke plekken

Let op onderstaande punten voor het verkrijgen van een goed overzicht van de hygiënische staat van de productieomgeving om zo ook te achterhalen wat zwakke plekken zijn tijdens of na productie. Houd ook in het achterhoofd dat een Listeria-cel slechts 2 µm lang is en zich gemakkelijk ergens kan nestelen.

Wat is de hygiënische staat van je productieomgeving? Zijn er plekken waar vocht en vuil zich kunnen ophopen en daarmee ook Listeria? Denk aan naden bij/in vloeren, holle ruimtes bij apparatuur, lasnaden, pootjes waar de machines op staan, scheuren in vloeren of wanden. Is het schoonmaakmateriaal schoon?
Wat is de productflow? Kan gereed product in contact komen met nog onbewerkte producten en grondstoffen?

Listeria Figuur1

Figuur 1. Zorg voor een goede zonering binnen het bedrijf.

Wat is de mensenflow? Kunnen medewerkers die werken met de onbewerkte producten en grondstoffen in contact komen met gereed product?
Wat is de schoonmaakroute? Begin bij de ruimtes waar de kant-en-klare producten worden verwerkt en maak daarna pas de andere ruimtes schoon. Let er ook op dat afval(water) niet vanuit ‘vieze’ ruimtes naar ‘schone’ ruimtes kan stromen.
Denk aan gebruik van apparatuur als vorkheftrucks (en ander intern transport zoals karren, palletwagens). Zorg ervoor dat niet via de banden een besmetting wordt verplaatst.
Denk na over het doel van het gebruik van jassen en handschoentjes en procedures voor het wassen van handen. Deze zijn niet bedoeld om de medewerkers te beschermen maar bedoeld om het product te beschermen tegen ons en de micro-organismen die wij verspreiden.
Stel duidelijke procedures op voor het handenwassen: voor aanvang werk en binnenkomst productieruimtes, na pauzes, na wc-bezoek. Denk goed na over het gebruik van handschoentjes: ook via handschoentjes is overdracht van L. monocytogenes mogelijk.
Valideer de reiniging en desinfectieprogramma’s: verifieer dat de schoonmaakmethodes en alle daarbij gebruikte materialen zijn gevalideerd. Zijn de middelen geschikt voor het soort vuil? Hoe controleer je of er goed is schoongemaakt? Met welke middelen? Zijn de instructies voor het schoonmaakpersoneel, hoe de apparatuur moet worden schoongemaakt, duidelijk? Wat kan wel/niet gedemonteerd worden? Wie geeft door dat alles schoon is en gereed voor gebruik?

Productonderzoek

Bij het microbiologisch onderzoek van de voedingsmiddelen zelf is het nemen van monsters aan het eind van de houdbaarheidstermijn een belangrijke stap. Stel daarvoor een bemonsteringsschema op dat aangeeft dat monsters moeten worden onderzocht en vermeld de criteria voor goed- of afkeuren.

Er zijn twee soorten bemonsteringsschema’s: het twee-klassenplan en het drie-klassenplan. Het eerste kent geen toleranties, het tweede wel. Voor veel pathogenen geldt een twee-klassenplan.

Bij het opstellen van bemonsteringsschema’s komen altijd de volgende onderdelen naar voren:

het aantal monsters in een partij: n
het aantal monsters dat niet aan het criterium voldoet: c
het criterium voor het 2-klassenplan: m
de criteria voor het 3-klassenplan: m, M

Sinds het begin van deze eeuw worden steeds meer microbiologische criteria gebaseerd op een drie-klassenplan. Het drie-klassenschema kent toleranties en bevat twee criteria (m, M). Van n monsters mogen bijvoorbeeld twee monsters (c) een kiemgetal hebben hoger dan criterium m, maar niet hoger dan criterium M. Worden toch waarden vastgesteld hoger dan criterium M dan volgt afkeur van het product. Afkeur volgt ook als drie monsters een kiemgetal hoger dan m hebben.

Microbiologische criteria

De Europese wetgeving (EG-verordening 2073/2005) stelt aan diverse producten microbiologische eisen. Het gaat om eisen ten aanzien van hygiëne-indicatoren (zoals het totaal kiemgetal of aantal entero’s) en eisen ten aanzien van pathogenen. Deze verordening kent de hierna volgende voedselveiligheidscriteria voor L. monocytogenes en geeft ook aan wat de bemonsteringsschema’s zijn. Hierna staan alleen de criteria vermeld voor kant-en-klare voedingsmiddelen, niet de criteria voor zuigelingenvoeding of voeding bedoeld voor medisch gebruik.

Voor kant-en-klare voedingsmiddelen waarop L. monocytogenes kan uitgroeien voor in de handel gebrachte producten voor de duur van de houdbaarheidstermijn geldt tabel 2.

Bemonsteringsschema		Grenswaarden		Referentie analysemethoden
n	c	m	M
5	o	100 kve/g (m = M)		EN-ISO 11290-2

Tabel 2. Bemonsteringsschema onderzoek Listeria monocytogenes voor in de handel gebrachte producten voor de duur van de houdbaarheidstermijn (uitgroei mogelijk). Bron: EG 2073/2005

Dat betekent dat van vijf onderzochte monsters (n = 5) van een product op het moment van consumptie, niet meer L. monocytogenes mag bevatten dan 100 kve per gram. Een producent moet kunnen aantonen dat hij aan deze eisen voldoet. Kan hij dat niet, of is de NVWA niet overtuigd, dan geldt de eis in tabel 2 zolang het voedingsmiddel nog in beheer is van de producent.

Bemonsteringsschema		Grenswaarden		Referentie analysemethoden
n	c	m	M
5	o	afwezig in 25g (m = M)		EN-ISO 11290-1

Tabel 3. Bemonsteringsschema onderzoek Listeria monocytogenes, product nog in beheer van producent (uitgroei mogelijk). Bron: EG 2073/2005

De producent moet nu kunnen aantonen dat minimaal vijf monsters (n = 5) voldoen aan de eis ‘afwezig in 25 g’.

Voor kant-en-klare voedingsmiddelen waarop L. monocytogenes niet kan uitgroeien, geldt het onderstaande criterium voor in de handel gebrachte producten voor de duur van de houdbaarheidstermijn (tabel 3).

Bemonsteringsschema		Grenswaarden		Referentie analysemethoden
n	c	m	M
5	o	100 kve/g (m = M)		EN-ISO 11290-2

Tabel 4. Bemonsteringsschema onderzoek Listeria monocytogenes voor in de handel gebrachte producten voor de duur van de houdbaarheidstermijn (uitgroei onmogelijk). Bron: EG 2073/2005

Voor de producent van producten waarin L. monocytogenes niet kan uitgroeien, geldt dat van vijf onderzochte monsters (n = 5) van een product op het moment van consumptie, geen enkel monster meer L. monocytogenes mag bevatten dan 100 kve per gram. Omdat in deze situatie besmetting vanuit de productieomgeving vaak de oorzaak is van de aanwezigheid van L. monocytogenes in het product raadt de NVWA aan om het Listeria onderzoek vooral te richten op het lijn- en omgevingsonderzoek.

De in de tabellen genoemde onderzoeksmethoden zijn referentiemethoden. Naast deze methoden zijn er meerdere gevalideerde alternatieve methoden die zijn gecertificeerd door onder meer AFNOR, NordVal, MicroVal, AOAC. Deze ‘snelle methoden’ berusten op immunologie, PCR en moleculaire hybridisatie (ANSES, 2011). Zie voor meer informatie de websites van deze certificerende instellingen.
Houd er rekening mee dat een positief signaal voor de aanwezigheid van L. monocytogenes met een alternatieve methode ook een vals positief signaal kan zijn. Strijk daarom altijd vanuit de ophoping af op het in ISO11290 genoemde isolatiemedium, en ga na of zich inderdaad kolonies van L. monocytogenes ontwikkelen.

Aantonen of voedingsmiddel voldoet aan criteria

Bepaal eerst of een voedingsmiddel al dan niet tot de categorie kant-en-klare voedingsmiddelen behoort waarvoor EG-verordening 2073/2005 criteria vermeldt voor L. monocytogenes. De belangrijkste vraag daarbij is of het product bedoeld is om direct of na opwarming te worden geconsumeerd? Is het antwoord op deze vraag ja, dan valt het onder de categorie kant-en-klare voedingsmiddelen. Zie figuur 2.

Listeria Figuur2

Figuur 2. Kant-en-klaar voedingsmiddel ja of nee?

Als blijkt dat een voedingsmiddel tot de kant-en-klare producten behoort dan is de volgende stap te achterhalen of L. monocytogenes al dan niet kan uitgroeien in het voedingsmiddel. Daarvoor is kennis van het product nodig:

Wat is de houdbaarheidstermijn?
Is het voedingsmiddel bevroren?
Wat is de pH-waarde?
Wat is de wateractiviteit?
Ondergaat het voedingsmiddel in een verpakking een verhitting gedurende minimaal 2 minuten bij 70°C in de kern? Of een behandeling met een gelijkwaardig effect (zodanig dat dat een minimale reductie van 6 logwaarden van L. monocytogenes oplevert)? Denk aan andere tijd-temperatuurcombinaties of andere conserverende technieken (bijvoorbeeld ultrahoge druk).
Als het product verhit wordt, is nabesmetting dan onmogelijk tot het moment van consumptie?
Is er een beschermende microflora aanwezig die een mogelijke uitgroei van L. monocytogenes verhindert? Daarvoor moet wel wetenschappelijk bewijs aanwezig zijn.

Uit figuur 3 blijkt of het voedingsmiddel groei van L. monocytogenes toelaat. Zuigelingenvoeding of dieetvoeding voor medisch gebruik is niet in dat schema opgenomen. Daarvoor geldt altijd afwezig in 25 gram (n = 10, c = 0) voor de duur van de houdbaarheidstermijn.

Valt een voedingsmiddel tot de categorie ‘dient niet als voedingsbodem voor L. monocytogenes‘ dan geldt de grenswaarde van 100 kve/g voor de duur van de houdbaarheidstermijn (m = M, n = 5, c = 0). Dit wordt aangetoond met een kwantitatieve bepaling.

Listeria Figuur3

Figuur 3. Schema voor het bepalen of een voedingsmiddel groei van *L. monocytogenes toestaat (FiMM, 2016). *

Als uit de voorgaande stappen blijkt dat het voedingsmiddel kan dienen als voedingsbodem voor L. monocytogenes, dan is verder onderzoek nodig. Kan een producent aantonen dat het voedingsmiddel op het moment van consumptie op het einde van de houdbaarheidstermijn minder dan 100 kve/g bevat dan geldt de grenswaarde van 100 kve/g.
Kan een producent dat niet aantonen dan geldt de eis afwezigheid van L. monocytogenes in 25 gram product zolang het voedingsmiddel nog in beheer is van de producent (met n = 5 en c = 0).

Begin daarom eerst met het verzamelen van informatie over het voedingsmiddel met betrekking tot L. monocytogenes. Volg het onderstaande 3-stappenplan.

Stap 1: Bekijk eerst wat er al bekend is: verzamel data
– Is er bijvoorbeeld bewijs dat het product op het einde van de houdbaarheidstermijn nooit boven de grenswaarde van 100 kve/gram uitkomt?
– Wat is de situatie op de dag van productie? Is het product besmet en zo ja, in welke mate?
– Verzamel ook data over het temperatuursverloop van het voedingsmiddel tot en met de consument aan toe.
– Wat zijn de resultaten van lijn- en omgevingsonderzoek op aanwezigheid van L. monocytogenes (onderzoek minimaal een oppervlak van 1.000 cm2) en andere relevante hygiëne-indicatoren? Zijn deze resultaten in orde en wordt er goed gereinigd en gedesinfecteerd?
– Hoe zit het met de kwaliteit van de grondstoffen; zijn zij aantoonbaar vrij van L. monocytogenes?
– Is er sprake van een nieuw product of zijn er onvoldoende gegevens waaruit afwezigheid van L. monocytogenes blijkt, voer dan een gedegen literatuuronderzoek uit. Verzamel data van vergelijkbare producten met vergelijkbare productkenmerken.
Zoek ook naar informatie over uitbraken van L. monocytogenes op de website van de European Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF). Dat is een deels openbaar Europees systeem voor snelle waarschuwingen over levensmiddelen en diervoeders. Is er in een EU-land een gezondheidsrisico vastgesteld dan vind daarover informatie uitwisseling tussen lidstaten plaats via RASFF.

Stap 2: Maak gebruik van groeivoorspellende modellen
Er is een aantal vrij toegankelijke voorspellende computerprogramma’s op internet. Twee goede programma’s zijn Combase en Food Spoilage & Safety Predictor (FSSP). Door zo goed mogelijk de intrinsieke en extrinsieke factoren van het voedingsmiddel in te voeren, wordt al snel een indicatie verkregen of groei van L. monocytogenes al dan niet mogelijk is. Is groei mogelijk dan is wel verificatie met de praktijk nodig. De modellen zijn indicatief.

Stap 3: Zet challengetesten in om bovenstaande gegevens te verifiëren
In principe zijn er twee manieren om te achterhalen wat de groeimogelijkheden zijn van L. monocytogenes. Houdbaarheidstesten worden uitgevoerd met natuurlijk besmette producten om na te gaan wat de houdbaarheid is van een product. Challengetesten worden uitgevoerd door (geconserveerde) producten te beënten met pathogene micro-organismen. Zo kan men nagaan of een bepaalde conservering (vleeswaren met lactaat bijvoorbeeld) voldoende is om de groei van een pathogeen voldoende te remmen of te voorkomen.

Houdbaarheidstesten met natuurlijk besmette producten

Met deze testen wordt de houdbaarheid van producten vastgesteld van natuurlijk besmette voedingsmiddelen (durability studies). Ze bootsen de praktijk zoveel mogelijk na, zeker qua temperatuur en tijdcombinaties gedurende de houdbaarheidstermijn. Ontbreken deze gegevens dan hanteert de NVWA het bewaarschema zoals staat vermeld in tabel 1 van infoblad 85 (NVWA, juli 2016). Het EURL Lm Technical Guidance Document vermeldt afwijkende temperaturen (Sanco 2008).

Nadeel van de testen is dat ze alleen iets opleveren als je zeker weet dat, of als de kans groot is dat, de te testen producten besmet zijn met (lage aantallen) L. monocytogenes. De NVWA gaat uit van een goede bruikbaarheid van deze testen als minimaal 10% van de producten besmet is met lage aantallen. Producenten moeten aan de NVWA minimaal 100 positieve resultaten kunnen overleggen. Daarom is het verstandiger challengetesten uit te voeren en ervoor te zorgen dat Listeria verbannen wordt uit productieruimten en apparatuur.

Challengetesten

Bij challengetesten worden producten opzettelijk beënt met lage aantallen L. monocytogenes waarna ook hier de praktijksituatie zoveel mogelijk wordt nagebootst. Deze testen zijn vooral bedoeld voor productsoorten waarbij de kans op een L. monocytogenes besmetting gering is en bovendien met lage aantallen. Na aanenten van het voedingsmiddel wordt het product in de loop van de tijd onderzocht op aanwezigheid en aantallen L. monocytogenes. Het EURL Lm Technical Guidance Document (ANSES, 2014) en Informatieblad 85 van de NVWA (juli 2016) geven hierover meer gedetailleerde informatie.

Neem bij dit onderzoek ook niet aangeënte monsters mee om te laten zien dat bij deze proef geen initiële besmetting aanwezig was. Het verdient ook aanbeveling om monsters van het product te onderzoeken die genomen zijn bij eindgebruikers op de laatste dag van de houdbaarheeid. De tellingen van L. monocytogenes in deze producten moet voldoen aan: ≤ 100 kve/g.

Het verslag

Alle gegevens kunnen verwerkt worden in een risicoanalyse. Deze moet minimaal uit de hierna volgende onderdelen bestaan. Werk alles systematisch uit zodat niet alleen voor het eigen bedrijf maar ook voor de NVWA alles overzichtelijk in kaart is gebracht.

Inleiding

Beschrijf kort het probleem / de stand van zaken: wat is de aanleiding voor verder onderzoek?

Product en proces beschrijving

Geef het soort product aan, de productkenmerken (pH, aw-waarde, zoutconcentratie, aanwezigheid soort conserveermiddelen, structuur, type verpakking, type bewaring) en beschrijf het productieproces. Vermeld alle grondstoffen, waar ze vandaan komen en wat de staat van de grondstoffen is (rauw, gedroogd, bevroren, gekoeld, gegaard en dergelijke) en hoe ze worden bewaard.
Licht het tijd-temperatuurprofiel toe tijdens interne opslag, vervoer, distributiecentrum, winkel en consument.
Vermeld bij het product ook wat de instructies voor de consument zijn met het oog op de bewaarwijze, de houdbaarheidstermijn en de manier van bereiding. Vermeld ook wat een normale portiegrootte is.

Breng de data in kaart

Achterhaal met eigen gegevens en/of met een literatuuronderzoek wat er al bekend is over de aanwezigheid van L. monocytogenes in de grondstoffen, het product of soortgelijke producten. Denk aan aantallen per gram of ml of besmettingspercentage, groeimogelijkheden (onder meer pH, aw, conserveermiddelen).
Breng ook in kaart wat de resultaten van het lijn- en omgevingsonderzoek zijn. Niet alleen met betrekking tot L. monocytogenes maar ook voor andere relevante hygiëne-indicatoren. Het geeft inzicht of de reinigings- en desinfectieprocessen effectief zijn.
Ga na of er uitbraken geweest zijn met hetzelfde product of soortgelijke producten. Gebruik hiervoor bijvoorbeeld de databases van de bibliotheek van Wageningen Universiteit en de gegevens van autoriteiten als NVWA, EFSA en CDC.

Groeimogelijkheden pathogenen in grondstoffen en eindproduct

Bepaal wat de invloed is van het proces op L. monocytogenes. Vindt er bijvoorbeeld afdoding plaats vanwege een verhittingsstap en zo ja, is deze voldoende om L. monocytogenes in een grondstof of het product te inactiveren.
En als besmetting vanuit de omgeving plaats zou vinden, wat zijn daarna de groeimogelijkheden? Gebruik hiervoor de voorspellende computermodellen zoals eerder genoemd en de challengetesten. Vermeld bij de uitvoer van de challengetesten ook de wijze waarop het onderzoek is uitgevoerd, zodanig dat het voor de lezer duidelijk is wat en hoe het is ingezet.

Resultaten en discussie

Beschrijf wat de resultaten zijn van de bevindingen, en wat dat betekent voor het proces en product. Leidt het bijvoorbeeld tot het inzicht een andere (betere) kwaliteit grondstoffen in te kopen, moet wellicht een verhittingsstap worden toegepast of is aanpassing van de receptuur noodzakelijk? Of leidt het inzicht wellicht tot aanpassing van de houdbaarheidstermijn?

Conclusies

Beschrijf kort en bondig wat de conclusies zijn.

Literatuur

Vergeet niet alle gebruikte bronnen te vermelden. Schrijf alle bronnen consequent op dezelfde wijze op.

Geraadpleegde bronnen

ANSES. (2014). EURL Lm Technical Guidance Document for conducting shelf-life studies on Listeria monocytogenes in ready-to-eat foods, version 3. EURL Listeria monocytogenes.

Dijk, R., Van den Berg, D., Beumer, R., De Boer, E., Dijkstra, A., Mout, L., In ’t Veld, S. (2015). Microbiologie van voedingsmiddelen, Methoden, principes en criteria. (R. Dijk, red.) Capelle aan den IJssel: MYbusinessmedia b.v.

Europese Commissie. (2005, november 15). Verordening (EG) Nr. 2073/2005 van de commissie van 15 november 2005 inzake microbiologische criteria voor levensmiddelen. PB L 338 van 22.12.2005. 37p.

NVWA. (2016, juli). NVWA Informatieblad 85 m.b.t. verordening (EG) nr. 2073/2005, versie 01092013.

Raede, J. (2015, maart). Listeria guidance & best practices in produce facilities. Food Safety Magazine.

SANCO/1628/2008 ver. 9.3 (26112008). (2008). Guidance document on Listeria monocytogenes shelf-life studies for ready-to-eat foods, under Regulation (EC) No 2073/2005 of 15 November 2005 on microbiological criteria for foodstuffs. Brussel: Europese Commissie.