Kwaliteit raakt de hele organisatie. Daarom fungeert de moderne kwaliteitsmanager steeds meer als spin in het web die van alle markten thuis moet zijn. Veiligheid, duurzaamheid, milieu, food defense en voedselfraude vallen vaker wel dan niet onder de verantwoordelijkheid van de kwaliteitsmanager. Bij een veranderende functie, van alleen het relatief overzichtelijke kwaliteitsonderdeel naar een helikopterfunctie die de hele organisatie overziet, horen ook andere vaardigheden. De vraag is of de huidige populatie kwaliteitsmanagers wel goed is toegerust voor hun zwaardere en veelomvattende taak. De Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie (FNLI) is bezig dit in kaart te brengen, als onderdeel van het Actieplan Task Force Voedselvertrouwen dat bedrijfsleven en overheid in 2013 als reactie op het paardenvleesschandaal opstelden. “Naar aanleiding van de paardenvleesaffaire kijken we nu naar de positie van de kwaliteitsmanager: voldoet zijn kennis en kunde nog en waar heeft hij of zij behoefte aan? Bij kwaliteitssystemen gaat het erom te zorgen voor continue verbetering. Nagegaan wordt of het voor de kwaliteitsmanager ook mogelijk is om zichzelf verder te verbeteren”, zegt Geert de Rooij, die namens de FNLI met partijen uit onderwijs en bedrijfsleven in gesprek gaat over welke zaken nodig zijn om de kwaliteitsfunctie goed uit te oefenen.

Kinderschoenen

Komt er een soort opleidingscommissie voor kwaliteitsmanagers om scherp te kunnen monitoren op competenties? Daar is het nu nog veel te vroeg voor, waarschuwt De Rooij. “Ik heb de eerste oriënterende gesprekken gehad bij Wageningen UR en HAS Hogeschool. Dit gaat nog een heel lang traject worden.” De Rooij benadrukt dat dit onderzoek niet betekent dat er van alles fout is. “Je gaat niet zomaar werkzaamheden aanpassen, zeker niet als je niet weet welke kant het opgaat. Ik ben ruim vijftien jaar geleden afgestudeerd. Sinds die tijd is er veel veranderd. We zijn nu aan het inventariseren wat de behoefte is als het gaat om kwaliteitsmanagement.”

Zo moet bekeken worden of vacatures overeenko men met functies in de praktijk. “En of de betreffende persoon wel bij de functie past.”

Competenties

Cees Beek van het Nederlands Netwerk voor Kwaliteitsmanagement (NNK) laat geen twijfel bestaan over wat er nodig is om zijn vakgebied een boost te geven: de moderne kwaliteitsmanager moet in het managementteam (MT) worden opgenomen. Dit past in het toegenomen belang van de functie en de positie van de kwaliteitsmanager als spin in het web van de organisatie. Eerder hield hij zich vooral bezig met quality control (QC), daarna kwam quality assu rance (QA) erbij, vaak nog uitgebreid met arbo- en milieutaken plus duurzaamheid. Nu is het tijd dat de kwaliteitsmanager een ‘partner in business’ wordt op MT-niveau. Dat betekent meepraten en meedenken over strategie.“Hij moet witte vlekken zien in de organisatie – zoals knelpunten in de productie, stelt het bestuurslid van de NNK.

Aan de kwaliteitsmanager ook de taak om muren tussen afdelingen te slechten. Op die manier kan hij er bijvoorbeeld achterkomen dat de kwaliteit van een product achterblijft door besparingen elders in de organisatie. “Iedere afdeling heeft haar eigen doelstelling. De kwaliteitsmanager moet alle neuzen dezelfde kant op krijgen”.

Superkwaliteitsmanager

Maar iemand die op het hoogste niveau in de organisatie acteert, heeft een andere opleiding en andere competenties nodig dan nu vaak het geval is. Beek wijst op een onderzoek (zie alinea ‘Onderzoek kwaliteitsmanager’ hieronder), gepubliceerd in 2012, dat VMT, NNK en Wageningen UR samen uitvoerden. Daaruit blijkt dat de meeste kwaliteitsmanagers op QA-niveau zitten en niet de noodzakelijke managements- en communicatievaardigheden hebben om een functie op het hoogste niveau uit te oefenen. Deze bevindingen staan nog goeddeels overeind, denkt Beek, al wil hij graag een herhalingsstudie uitvoeren.

Beek, die in het dagelijks leven een kwaliteitsfunctie heeft bij Jacobs Douwe Egberts, verzekert dat een kwaliteitsman of -vrouw de prestatie van een bedrijf kan verbeteren. “Je verbetert dan de effectiviteit met als bottomline een kostenbesparing. De kwaliteitsmanager moet op zoek gaan naar zaken die structureel verkeerd gaan. 80 procent van de fouten zit in het systeem. Hij moet de systemen integraal bekijken en deze continu verbeteren.” Beek signaleert dat niet alle kwaliteitsmanagers een MT-functie ambiëren. “De meeste mensen in kwaliteitsfuncties zijn voedingstechnologen en hebben geen binding met bedrijfskunde. Die is wel nodig om een MT-functie goed te kunnen vervullen. Velen blijven daardoor op QA-niveau steken.” Beek zegt snel met het NNK aan de slag te gaan om een competentieprofiel te ontwikkelen voor de moderne kwaliteitsmanager.

De Rooij van de FNLI erkent dat er steeds meer gevraagd wordt van kwaliteitsmanagers: ze moeten intern goed kunnen onderhandelen en ook hun mensen meekrijgen in veranderingen. Maar Beeks plan voert voor de FNLI nu te ver. Niet ieder bedrijf heeft een kwaliteitsmanager nodig op managementniveau. “Het heeft te maken met de grootte van de locatie, de complexiteit van het product en de organisatie en of er sprake is van een ingewikkeld proces.” De Rooij waarschuwt om niet alle kwaliteitsverantwoordelijken over één kam te scheren. “In een slachterij is weer andere kennis nodig dan in een distributiecentrum.”

Groot tekort

Dat vakkundige kwaliteitsmensen gewild zijn, ondervinden recruiters en dienstverleners op het vlak van kwaliteitsmanagement aan den lijve: het tekort wordt steeds nijpender. Laat staan dat er een superkwaliteitsmanager te vinden is die Beek voor ogen heeft. “Bijna alle voedingsbedrijven zoeken zo’n schaap met vijf poten. Alleen multinationals slagen hierin”, weet directeur Ad de Rooij van recruiter Nutri-akt. “Kwaliteitsmanagement is snel geëvolueerd. Sommige kandidaten vinden zo’n meer managementachtige functie geweldig. Maar dat is niet de meerderheid. De gemiddelde kwaliteitsmanager wil simpelweg regels toepassen en handhaven; die houdt niet van dynamiek en veranderingen.” Bij Nutri-akt staan tientallen kwaliteitsfuncties open. Zzp’ers varen wel bij deze krapte, signaleert Ad de Rooij. “Als zelfstandige kun je altijd meer verdienen dan in loondienst.”

De afgelopen drie tot vier jaar is het alleen maar lastiger geworden om kwaliteitsmensen te vinden, signaleert Dirk-Jan van Veldhuizen van Dupp Food Recruitment. Dit heeft volgens hem te maken met de bredere en diepere eisen die de markt en de Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit (NVWA) stellen, waardoor er meer wordt gevraagd van kwaliteitsafdelingen. “Wil je als bedrijf aan de Britse supermarktketen Tesco leveren, dan moet je BRC-gecertificeerd zijn. Als je ziet wat ze dan allemaal vragen. Dat is zo breed en gaat zo diep.”

Van intern naar extern gericht

Sinds de opkomst van HACCP in de jaren negentig zijn er alleen maar meer kwaliteitseisen en -systemen bijgekomen, vertelt de consultant. “De kwaliteitsfunctie was voornamelijk intern gericht. Kwaliteitsmanagers waren vooral bezig met vastleggen van systemen en procedures. De trend is nu veel meer naar buiten gericht.” Zo bezoekt de kwaliteitsmanager leveranciers om hun kwaliteitssystemen te beoordelen en heeft hij te maken met klanten die alles over een product willen weten. “Verkoop je bijvoorbeeld mayonaise als ingre diënt van een salade, dan kan de klant bijvoorbeeld vragen hebben over migratie van stoffen door de verpakking of het kiemgetal. Als kwaliteitsmanager heb je meer dan ooit tevoren een spilfunctie”, constateert Van Veldhuizen. Die veranderingen vragen andere competenties. “Kwaliteitsmensen zijn vaak gedegen managers die van origine intern gericht zijn en nu moeten ze ineens naar buiten treden.” Om aan de marktvraag te voldoen, onderhoudt DUPP nauw contact met kandidaten voor kwaliteitsfuncties. “Uit een recente update van onze kandidatendatabase kunnen we concluderen dat veel kwaliteitsmensen vrij vast op hun plaats zitten. Maar voor een passende vervolgstap en uitdaging in hun loopbaan gaan we graag het gesprek aan. Hiermee houden wij de markt goed in beeld en kunnen wij gemakkelijker maatwerk leveren”, aldus Van Veldhuizen. Dienstverlener op het gebied van kwaliteitsmanagement KTBA zegt altijd wel enkele kwaliteitsmanagers achter de hand te hebben om ergens snel even bij te springen. Maar nu niet. “Er ligt veel druk op het behalen van de kwaliteitscertificaten BRC 7 en IFS 7. Dat is al een aantal maanden gaande. Daarom zitten we in de tekorten”, vertelt Maarten de Kroon, businessmanager Food bij KTBA. “De vraag naar QA-specialisten overtreft het aanbod. Het tekort aan kwaliteitsmensen leidt tot een verhoogde werkdruk. Wij worden dan ook regelmatig door klanten gevraagd een zieke medewerker te vervangen. We merken dat deze vervanging vaak voor langere duur is.” De werkdruk zal in de toekomst alleen maar toenemen, verwacht De Kroon. Hij roept het onderwijs op te zorgen dat jongeren het kwaliteitsvak weer leuk gaan vinden. “Kwaliteit raakt het hele bedrijf. Wat is er nou mooier om als manager daarmee bezig te zijn. Dat wordt in studies te weinig belicht.”

Kwaliteitsmanagement in onderwijs

De vierjarige opleiding Food Commerce & Technology van Hogeschool Inholland in Delft en Amsterdam belicht het belang van kwaliteitszorg de laatste drie jaar steeds meer, benadrukt teammanager Food Commerce & Technology Claudia Oomen. “We zijn bezig met het herontwerp van het eerste algemene studiejaar, waarin meer aandacht komt voor kwaliteitsbeheer. Studenten krijgen nu vanaf het eerste jaar dit als apart vak. Dat was eerst pas in het tweede jaar.” Ook in de andere studiejaren is kwaliteitsmanagement duidelijker opgenomen. Ook krijgt in het eerste jaar de ontwikkeling van competenties als persoonlijk leiderschap en commerciële vaardigheden zoals onderhandelen een duidelijke plaats. “De arbeidsmarkt vraagt deze vaardigheden. Kwaliteitsmanagement is een enorm aandachtsgebied en dat merken we in de stages en eindopdrachten”, zegt Oomen. “40 procent van onze afstudeeropdrachten gaat over kwaliteit. Het voordeel van onze opleiding is de combinatie van een marketing- en consumentgerichte studierichting en voedingsmiddelentechnologie. Je ziet dat in vakken over businessvaardigheden onze marketing- en consumentstudenten de technologen meenemen. Onze studen – ten zijn communicatief vaardig. Ze kunnen straks goed de markt bedienen.”

Instroom groeit

In de vierjarige brede opleiding voedingsmiddelentechnologie van de Hogeschool van Hall Larenstein is kwa liteitszorg al vanaf het eerste jaar als vak aanwezig. Ook de competenties voor dit vakgebied zijn in de opleiding verankerd. En hoe is het gesteld met de communica tieve en managementvaardigheden van aankomende voedingsmiddelentechnologen? “Hoewel je niet mag generaliseren, is het inderdaad zo dat ze zich doorgaans niet zo goed verkopen. Communicatie is lastig. Maar in de opleiding bedrijfskunde worden ook lessen over communicatie en management gegeven bij ons”, vertelt Luuk Knobbe, docent Technologie en Kwaliteit aan de vestiging in Leeuwarden. “Van een hbo’er mag worden verwacht dat hij managementvaardigheden heeft.” Zowel Knobbe als Oomen ziet de opleidingen populairder worden. Dit jaar stromen ongeveer 75 eerstejaars in bij de Inholland-opleiding Food Commerce & Technology in Amsterdam en hetzelfde aantal in Delft. “We zien de instroom ieder jaar toenemen”, zegt Oomen. Knobbe constateert hetzelfde. “We rekenen komend studiejaar op 80 nieuwe eerstejaars. Vorig jaar waren dat er iets minder. Ik kan me nog heugen dat we klasjes met 20 studenten hadden. Het vak staat in de belangstelling.”

Creatieve oplossingen

De opleidingen mogen dan wel meer aandacht besteden aan kwaliteitsmanagement en de instroom van eerstejaars mag dan wel groeien, dat biedt nog geen oplossing voor het directe tekort aan kwaliteitsmensen. Honderden kwaliteitsmanagers per jaar zouden er nodig zijn. Bovendien is het nog maar de vraag of al die afgestudeerden van bijvoorbeeld de hbo-opleidingen in Delft, Amsterdam, Velp en Leeuwarden ook allemaal een kwaliteitsfunctie ambiëren. Het liefst zien recruiters meer opleidingen die zich alleen op kwaliteitsmanagement richten. Zo biedt Wageningen UR de master Food Safety aan en verzorgt Schouten en Nelissen een opleiding voor kwaliteitsmanagement. KTBA geeft interne opleidingen op dit gebied. Tot die tijd zullen bedrijven vooral creatief en innovatief moeten zijn in het binnenhalen van medewerkers met de juiste competenties. Te denken valt aan het om- en bijscholen van mensen in bijvoorbeeld aanpalende vak gebieden, zoals Food and Health, waar de perspectieven op werk niet zo florissant zijn. Knobbe is ook op de hoogte van het tekort aan kwaliteitsmanagers, maar het probleem is eigenlijk veel breder. “Ik kan ook een pleidooi houden voor procestechnologie. In dat vakgebied zijn helemaal geen mensen te krijgen.”

Onderzoek kwaliteitsmanager

In 2012 publiceerden NNK en VMT een onderzoek onder 87 respondenten naar de positie van kwaliteitsmanagers. Een aantal conclusies:

De kwaliteitsmanager houdt zich primair bezig met QC- en QA-activiteiten en is nauwelijks betrokken bij QM-activiteiten.
De drie grootste problemen die de kwaliteitsmanager ondervindt richting MT zijn: 1. onvoldoende mankracht; 2. kosten en commerciële belangen prevaleren boven kwaliteit; 3. onvoldoende betrokkenheid en kwaliteitskennis bij MT-leden.
Kwaliteitsmanagers vinden dat zij zeven competenties onvoldoende beheersen: statistiek, coachen, conflicthantering, organisatie- en bedrijfskunde, onderhandelen en veranderkunde.
Leidinggevenden vinden dat kwaliteitsmanagers veertien competenties ontberen en met name coachen, conflicthantering en mensgericht leiderschap.